Dollar uzoq vaqtdan beri global moliya tizimida yetakchi bo’lib kelgan. Ammo markaziy banklar kriptovalyutalarni sinovdan o’tkazayotgan va sun’iy intellekt xalqaro hisob-kitoblarni o’zgartirayotgan bir paytda, tizim o’nlab yillardan beri birinchi marta haqiqiy tuzilmaviy sinovga duch kelmoqda. Bu o’zgarish global likvidlik va ishonch qanday baholanayotganini qayta belgilashi mumkin. «Xalqaro Valyuta Jamg’armasi» (XVJ) COFER ma’lumotlariga ko’ra, 2025 yil boshida dollar global zaxiralarning 56,32 foizini tashkil etadi — bu evro paydo bo’lganidan beri eng past ko’rsatkich. Shu bilan birga, 94% moliyaviy organlar markaziy bank raqamli valyutalarini sinovdan o’tkazmoqda. Bu davlat pullarining diversifikatsiyasi va raqamlashtirilishini anglatadi.
Sun’iy intellektning moliyaviy infratuzilmaga kirib kelishi bu o’zgarishni tezlashtirmoqda. «Xalqaro Hisob-kitoblar Banki» (BIS) avtonom savdo va likvidlik algoritmlari tizimli xavfni kuchaytirishi mumkinligi haqida ogohlantiradi. Shu bilan birga, yangi raqamli yo’llar arzonroq va tezroq o’tkazmalarni va’da qilmoqda. Yashil dollar asosida qurilgan eski tarmoqlar asta-sekin yo’qolmoqda.
Dollar hukmronligining doimiy o’zgarishi belgilari
«BeInCrypto» «Natixis» kompaniyasining Osiyo-Tinch okeani mintaqasi bo’yicha bosh iqtisodchisi va sobiq XVJ iqtisodchisi Doktor Alisiya Garsiya-Xerrero bilan suhbatlashdi. U ikki o’n yillik makro tadqiqotlarga asoslanib, markaziy bank raqamli valyutalari, sun’iy intellekt va barqaror tokenlar global moliyaviy kuchni qanday qayta chizishi mumkinligini tushuntiradi. Shuningdek, u bu o’zgarishni birinchi bo’lib ko’rsatadigan indikatorlarni belgilaydi.
Dollar hali ham zaxiralarni ushlab turadi, ammo pasayish boshlangan. COFER ma’lumotlari 2000 yildan beri barqaror pasayishni ko’rsatmoqda. Endi savol shundaki, alternativalar qachon paydo bo’ladi, balki bu o’zgarish qachon o’lchanadigan darajaga yetadi — bu investorlar endi real vaqtda kuzatishi mumkin bo’lgan vaqt jadvali.
«XVJdagi kunlarimda COFER ma’lumotlarini tahlil qilib, biz AQSh dollarining global valyuta zaxiralaridagi ulushini kuzatdik — 2025 yilning 2-choragida 56,32% — RMB va EUR o’sishi bilan birga, 94% markaziy banklar ishtirok etayotgan markaziy bank raqamli valyutalari sinovlari. Kripto o’zgaruvchanligi sun’iy intellekt tomonidan boshqariladigan xavflarni kuchaytirishi mumkin, BIS ogohlantiradi. Ammo markaziy bank raqamli valyutalari nazoratli o’zgarishlarni taklif qiladi. Men AQSh dollari 2027 yilga kelib 55% dan pastga tushsa, o’lchovli pasayishni kutaman, yillik 1 milliard dollardan ortiq markaziy bank raqamli valyutalari hisob-kitoblari doimiylikni ko’rsatadi. Barqaror tokenlar dollar barqarorligini yovvoyi o’zgarishlarsiz qo’llab-quvvatlaydi.»
Uning mezoni — 2027 yilga kelib 55% dan pastga tushish va milliard dollarlik markaziy bank raqamli valyutalari oqimlari — zaxira tuzilmalarida burilish nuqtasini belgilaydi. Bu diversifikatsiya nazariyadan chiqib, siyosatga aylanganini ko’rsatadi.
Stablekoin bozor ulushi va paydo bo’layotgan blok xavflari
«Barqaror tokenlar dollar likvidligining kengaytmasi bo’lib qolmoqda». Aylanmadagi 99% AQSh dollariga bog’langan, USDT va USDC yetakchi. Dollar yoki tovarlar bilan ta’minlangan tokenlar blokka asoslangan raqobatni keltirib chiqarishi mumkin — bu likvidlik siyosiy chiziqlar bo’ylab bo’linishi mumkinligining aniq belgisi.
«USDT va USDC kabi AQSh dollariga bog’langan barqaror tokenlar 2025 yil oktyabr holatiga ko’ra 300 milliard dollarlik bozorning 99% dan ortig’ini egallaydi. Yuan bilan ta’minlangan barqaror token 10–15% ulushga yetishi blok ziddiyatlarini keltirib chiqarishi mumkin. Faqat 20% dan oshsa, global likvidlikni bo’linishiga olib keladi.»
Garsiya-Xerrero raqobatbardosh barqaror token global hisob-kitoblarning 20% dan ortig’ini egallashi kerakligini ta’kidlaydi, bu haqiqiy blok bo’linishini keltirib chiqaradi. Bu raqamli valyutalar nafaqat to’lovlarni, balki geosiyosatni ham qayta chizishni boshlagan nuqtadir.
Blokcheyn asosidagi hisob-kitoblar hozirda yillik 35 trillion dollardan oshib ketmoqda — bu Visa orqali o’tadigan miqdordan ikki baravar ko’p. «Stablecore» kompaniyasi bosh direktori Aleks Tris buni «zamonaviy Yevrodollar tarmog’i» deb ataydi, bu banklardan tashqarida global AQSh dollari talabini qondiradi. Bu raqamli yo’llar hali ham dollar ta’sirini kuchaytirayotganini ko’rsatadi.
«Xalqaro Valyuta Jamg’armasi» ma’lumotlariga ko’ra, bu tokenlar Lotin Amerikasi va Afrikada yalpi ichki mahsulot hajmidagi oqimlarning taxminan 8% ni boshqaradi. Bu barqaror tokenlar endi norasmiy siyosat vositalari sifatida harakat qilayotganini isbotlaydi.
«Barqaror tokenlar mavjud dollar talabini qondiradi. Bu bozor tomonidan boshqariladi, davlat tomonidan emas. Qisqa muddatda ular ustunlikni mustahkamlaydi. Uzoq muddatda esa bu AQSh siyosati va ishonchiga bog’liq.»
Tris bu raqamli dollar tizimini 1960-yillardagi Yevrodollar bozoriga qiyoslaydi, o’shanda offshor investorlar AQSh likvidligini parallel tarmoqlar orqali olishgan. Xususiy innovatsiyalar dollar ta’sirini kengaytirgan, uni almashtirmagan.
Yuqori inflyatsiyali iqtisodiyotlarda stablekoinlar
Inflyatsiya ta’sirida bo’lgan Argentina va Turkiya kabi iqtisodiyotlarda barqaror tokenlar norasmiy dollar yo’llari sifatida xizmat qiladi. Ular valyuta inqiroziga qarshi raqamli himoya sifatida harakat qiladi va kriptoning real dunyodagi rolini ko’rsatadigan parallel moliyaviy yordamni taklif qiladi.
«Argentinada barqaror tokenlar 5 million foydalanuvchini himoya qiladi va kripto tranzaksiyalarining 60% dan ortig’ini tashkil etadi. Ular chakana to’lovlarning 20–25% yoki valyuta ayirboshlashning 15% ni tashkil etganda beqarorlikka olib keladi. Turkiyada shunga o’xshash qabul qilish uni global miqyosda yuqori o’ringa qo’yadi. Umuman olganda, ularning barqarorlashtiruvchi roli hozirgi darajalarda xavflardan ustun keladi.»
Uning qoida: mo’tadil foydalanish barqarorlikni ta’minlaydi. Ammo barqaror tokenlar to’lovlarning chorak qismini tashkil etsa, ular moliyaviy suverenitetga tahdid soladi — bu yengillik xavfga aylangan nuqtadir.
Tokenizatsiya va davlat qarzi
Tokenizatsiya moliya sohasida muhim mavzuga aylandi, lekin davlatlar bu jarayonda sekin harakat qilmoqda. «BIS» (Xalqaro Hisob-kitoblar Banki) tajribalari sekin rivojlanayotgan bo’lsa-da, xususiy kompaniyalar tezroq oldinga siljimoqda. «Franklin Templeton» kompaniyasi (moliya kompaniyasi) Gonkong, Yaponiya va Singapurda xazina va ETF (birja savdo fondlari) sohasida erta qabul qilishni kutmoqda. Bu tajribalar qayerda tartibga solish va innovatsiya allaqachon uchrashganini ko’rsatadi.
«Institutsiyalar o’zgaruvchanlikni boshqaradigan va likvidlikni oshiradigan vositalarni xohlaydi. Bu chakana savdodan boshlanadi, lekin ikkilamchi bozorlar yetuklashganda institutsional oqimlar ergashadi.» — Maks Gokhman, «Franklin Templeton»
«CoinGecko» ma’lumotlariga ko’ra, tokenizatsiyalangan xazinalar 5,5 milliard dollardan oshgan va barqaror tokenlar 220 milliard dollardan oshgan. Bu tushuncha tajribadan amaliyotga o’tmoqda, chunki an’anaviy aktivlar sekin-asta blokcheyn tizimiga o’tmoqda.
«RWA tokenizatsiyasining 2030-yilgacha trillion dollarlik prognozlari juda katta ko’rinadi, lekin tokenizatsiyalangan obligatsiyalar 2025-yilning o’rtalariga kelib 8 milliard dollarga yetdi. Men 2028-yilgacha yangi davlat chiqarilishining 5 foizini tokenizatsiyalanganini ko’raman, Osiyo va Yevropa yetakchilik qiladi, AQSh dollari barqarorligi davom etadi.»
Uning prognozi — 2028-yilgacha davlat chiqarilishining 5 foizi tokenizatsiyalangan bo’lishi — Osiyo va Yevropa tomonidan boshqariladigan asta-sekin islohotni anglatadi. Bu dollar tizimini to’ldiradi, lekin uni almashtirmaydi. Raqamli moliya ko’pincha isyon emas, balki muvofiqlik orqali rivojlanadi.
Davlat va xususiy sa’y-harakatlar birlashmoqda. Garsiya-Xerrero tartibga soluvchi tomonidan qabul qilinishini kutmoqda, «Franklin Templeton» esa bozor tortishiga ishonadi. Qanday bo’lmasin, an’anaviy aktivlar blokcheyn yo’llariga ko’chmoqda — bir obligatsiya va bir fond bir vaqtning o’zida.
Xitoyning e-CNY va davlat boshqaruvidagi kriptovalyuta
Xitoyning e-CNY (elektron yuan) markaziy nazorat ostida kengayishda davom etmoqda. 2025-yilning o’rtalariga kelib, u 7 trillion yuanlik tranzaksiyalarni amalga oshirdi. Bu Pekinning xususiy kriptovalyutasiz pulni raqamlashtirish qobiliyatini va markazlashgan ekotizimlar qanday tez kengayishi mumkinligini ko’rsatadi.
«Study Times», Markaziy Partiya Maktabining jurnali, kripto va CBDC (Markaziy bank raqamli valyutalari)ni «moliyaviy safarbarlik» vositalari sifatida ko’rib chiqadi. Pekinning raqamli yuani va blokcheyn tarmoqlari likvidlik nazorati va sanksiyalarga chidamlilik uchun strategik aktivlar sifatida xizmat qiladi — moliya va xavfsizlikni birlashtiruvchi «raqamli logistika fronti».
«Xitoyning e-CNY intizomli raqamli moliyani namoyish etadi. 2025-yil iyuniga kelib, u 7 trillion RMBni qayta ishladi. Xususiy blokcheyn investitsiyalari fintech oqimlarining 10 foizidan pastga tushganda, to’liq davlat boshqaruvidagi model paydo bo’ladi. 2026-yil oxiriga kelib, biz aniq ustunlikni ko’ramiz.»
U davlat boshqaruvidagi ustunlikni xususiy blokcheyn investitsiyalari fintech oqimlarining 10 foizidan past bo’lganida aniqlaydi. Bu daraja 2026-yil oxiriga kelib yetishi mumkin, o’shanda raqamli suverenitet o’lchanadigan, nafaqat ritorik bo’ladi.
Rossiya va Xitoy savdosi va “davlat boshqaruvidagi Web3 bloki”
Sanksiyalarga duch kelgan Rossiya va Xitoy endi ko’p savdoni dollar tizimidan tashqarida amalga oshirmoqda. Ularning raqamli aktivlar tajribalari qachon koordinatsiya rasmiy blokka aylanishini savol ostiga qo’yadi — bu savdo geografiyasini o’zgartirishi mumkin bo’lgan burilish nuqtasi.
«Rossiyaning 2025-yilda xorijiy savdo uchun kriptovalyutani qonuniylashtirishi, USD/EUR bo’lmagan oqimlar endi 90 foizdan ko’prog’i yuan va rubl bilan amalga oshirilishi, agar savdoning 50 foizi raqamli aktivlarga o’tsa, ‘davlat boshqaruvidagi Web3 blok’ paydo bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. CBDC ko’priklari xavfni kamaytirishi mumkin va ironik ravishda, USDga bog’langan barqaror tokenlar bunday oqimlarni barqarorlashtirishi mumkin.»
Uning 50 foizlik mezoni yangi tozalash sohasining chegarasini belgilaydi. Bu sanksiyalangan savdoni barqarorlashtirishi mumkin, lekin global bo’linishni chuqurlashtirishi mumkin.
Yevropa allaqachon javob berdi. «Yevropa Ittifoqi»ning (xalqaro tashkilot) yaqinda rublga asoslangan A7A5 barqaror tokeniga qo’yilgan taqiqi uning birinchi to’g’ridan-to’g’ri kripto sanksiyasi bo’ldi. Bu raqamli aktivlar moliyaviy mojaroda ham qurol, ham nishonga aylanganini ko’rsatdi.
Shaxsni tasdiqlash va moliyaviy inklyuziya
«Worldcoin»ning biometrik modeli kabi Shaxsni Tasdiqlash tizimlari identifikatsiya va inklyuziya bo’yicha munozaralarni qayta shakllantirmoqda. Ularning iqtisodiy qiymati hali isbotlanmagan, lekin kengayish qobiliyati Sunʼiy intellekt davrida ishonch tizimlari qanchalik tez rivojlanishini belgilashi mumkin.
«Worldcoin kabi Shaxsni Tasdiqlash tajribalari, 2025-yilning o’rtalariga kelib 200 million shaxsni tasdiqlagan holda, qarz olish xarajatlarini 50–100 bazis punktga qisqartirishi yoki kapitalga kirishni 20–30% ga oshirishi mumkin. Agar 2027-yilgacha erishilsa, bu PoPni shovqindan tashqarida tasdiqlaydi.»
Bu munozara kengroq raqamli identifikatsiya poygasini aks ettiradi. «TFH»ning (tashkilot) Adrian Lyudvig Sunʼiy intellekt davri uchun ishonch qatlami sifatida insonni tasdiqlash tizimlarini ko’radi. Garsiya-Xerrero faqat o’lchanadigan ta’sir ularning qiymatini isbotlaydi, deydi.
AI va kriptovalyuta orqali chegaralararo savdoda ustunlik
Sunʼiy intellekt boshqaruvidagi moliya endi likvidlik, muvofiqlik va hisob-kitoblarni shakllantirmoqda. «BIS» (Xalqaro Hisob-kitoblar Banki) mashina o’rganish yordamchilari allaqachon AML (pul yuvishga qarshi) tekshiruvlarini avtomatlashtirayotganini aytadi. «Project Pine» aqlli shartnomalari markaziy banklarga real vaqtda garovni sozlash imkonini beradi, bu esa dasturlashtiriladigan muvofiqlikning o’sishini ko’rsatadi.
«BIS» buni dasturlashtiriladigan, lekin tartibga solingan moliyaviy yadro sifatida ko’rib chiqadi. «AI 2027» kabi spekulyativ qarashlar Sunʼiy intellekt tizimlari likvidlik, tadqiqot va rivojlanish, bozorlar va xavfsizlik siyosatini boshqarishini tasavvur qiladi. «BIS» bunday tizimlar to’liq paydo bo’lishidan oldin dizayn bo’yicha yaxlitlikni talab qiladi.
«Sunʼiy intellektning chegaralararo ustunligi kuchayadi, 2027-yilgacha to’lovlarning 75 foizi bir zumda amalga oshiriladi. Xitoy davlat tomonidan qo’llab-quvvatlanadigan qum qutilari orqali 30 foizdan ortiq ulushga ega bo’lishga tayyor ko’rinadi va deyarli 100 milliard dollarlik investitsiyalar. Barqaror tokenlar Sunʼiy intellekt agentlarini to’ldirishi, o’zgaruvchanlikni kamaytirishi mumkin.»
2027-yilgacha 100 milliard dollarga yaqin investitsiyalar bu modelni qo’llab-quvvatlaydi. Barqaror tokenlar avtomatlashtirilgan likvidlikni dasturlashtiriladigan pulga bog’laydigan muvofiq, tokenizatsiyalangan qatlamlar sifatida xizmat qilishi mumkin — bu tartibga soluvchilar uchun keyingi jang maydoni.
Suvren bitkoin zaxiralari va resurslar cheklovlari
Bitkoinning davlat zaxiralaridagi ulushi kichik, ammo ramziy ahamiyatga ega. Uning xavfli aktivlar bilan bog’liqligi va energiya hamda chiplar bilan bog’liq bo’lishi yangi geosiyosiy to’siqlarni keltirib chiqarishi mumkin. Raqamli zaxiralar tez orada jismoniy ta’minot zanjirlariga bog’lanishi mumkin.
«Davlat Bitkoin zaxiralari umumiy valyuta zaxiralarining 1 foizidan kamini tashkil etadi. 2030 yilga kelib 5 foizga yetishi ‘raqamli oltin poygasi’ni keltirib chiqarishi mumkin. Energiya va yarimo’tkazgichlar ta’minoti to’siqlarga aylanishi mumkin, barqaror tokenlar esa barqaror zaxira alternativasini taklif etadi.»
Ayni paytda, raqamli aktivlar xazinasini boshqaruvchi kompaniyalar 100 milliard dollardan ortiq kriptovalyutani boshqaradi, bu esa qanday qilib nozik balanslar davlat xavfini aks ettirishi mumkinligini ko’rsatadi. Bitkoinga yo’naltirilgan xazinalar qat’iy likvidlik zaxiralari bilan eng barqaror ko’rinadi — bu davlatlar qabul qilish darajasi oshgani sayin duch kelishi mumkin bo’lgan qiyinchiliklarning oldindan ko’rinishi.
Kriptovalyutaning shaffofligi va boshqaruvdagi afzalliklar
Ommaviy blokcheynlar davlat reyestrlari va xarid tizimlariga kirib bormoqda. Demokratiyalar uchun ochiq kitoblar moliyaviy ishonchlilikni bevosita mustahkamlovchi javobgarlikni ta’minlaydi.
«Blokcheyn xaridlari bo’yicha tajribalar Estoniya kabi demokratiyalarda shaffoflikni oshiradi, davlat qabul qilish bozorlari 2024 yilda 22,5 milliard dollardan 2030 yilga kelib deyarli 800 milliard dollarga o’sadi. Milliy xarajatlarning 15–20 foizi zanjirda bo’lganda, demokratiyalar tuzilmaviy ustunlikka ega bo’ladi.»
Ushbu 15–20 foiz ko’rsatkich blokcheyn qabul qilinishi tuzilmaviy bo’lib qolgan nuqtani belgilaydi. Bu shaffoflik ballarini oshiradi va ochiq jamiyatlarga boshqaruv ustunligini beradi.
Xulosa
O’n sohada — Markaziy bank raqamli valyutalari, Sunʼiy intellekt, barqaror tokenlar, tokenizatsiya va blokcheyn — Garciya-Herrero’ning tizimi inqilob emas, balki rivojlanishni taklif qiladi. Dollar ta’siri yo’qolmayapti, balki tarqalmoqda, chunki raqamli pul moliyaviy qudratni umumiy, ma’lumotga asoslangan tizimga aylantirmoqda.
Uning tahlili taxminlarni o’lchab bo’ladigan ma’lumotlarga asoslaydi: zaxira nisbatlari, hisob-kitob oqimlari va qabul qilish chegaralari. Kelajakdagi moliyaviy tartib buzilishdan ko’ra boshqaruvga ko’proq bog’liq bo’ladi — raqamli davrda shaffoflik, ishonch va nazorat qanday mos kelishi.
