2025-yilda kriptovalyuta sohasi yangi bosqichga o‘tdi — bunda yirik tashkilotlar faol ishtirok eta boshladi. Ilgari ehtiyotkorlik va shubha bilan qaragan moliyaviy kompaniyalar endi raqamli aktivlarga katta sarmoyalar kiritmoqda.
Lekin, bu tashkilotlarni ilgari uzoqlashtirib turgan kriptosohaga qayta yuz tutishga nima sabab bo‘ldi? «BeInCrypto» (axborot nashri) ushbu o‘zgarishlarning sabablarini tahlil qilish uchun, «Polygon Labs» (texnologik kompaniya)da toʻlovlar va real aktivlar yo‘nalishi rahbari sifatida ishlovchi Ayshvariy Gupta bilan suhbatlashdi. Gupta yirik kompaniyalar qanday qilib kriptobozo‘rga yetakchilik qilayotganini va bu o‘zgarish nimani anglatishini tushuntirib berdi.
Hozirda yirik moliya tashkilotlari kriptovalyutalarga asosiy sarmoya kiritmoqda: Buning sababi nima?
Guptaning aytishicha, hozirda umumiy kriptovalyuta sohasiga kirayotgan kapitalning taxminan 95%ini tashkilotlar ta’minlamoqda. Ayni vaqtda oddiy foydalanuvchilarning ulushi 5–6% atrofida qolmoqda. Bu esa, so‘nggi yillarda ko‘proq mish-mishu shov-shuvlarga asoslangan retail bosqichlaridan farq qilib, hozirda bozorda moliyaviy tartiblilik ko‘proq ustun ekanini ko‘rsatadi.
«BlackRock» (investitsion kompaniya), «Apollo» (moliyaviy tashkilot) va «Hamilton Lane» (investitsion kompaniya) kabi yirik moliya uyushmalari o‘z portfellarining 1–2 foizini kriptovalyutaga yo‘naltira boshladi, blokcheyn asosida ETFlar joriy qilmoqda va tokenlardan foydalanuvchi investitsiya mahsulotlarini sinovdan o‘tkazmoqda.
Guptaning fikricha, o‘zgarish «Uoll-strit» (moliya markazi) kayfiyatida emas, balki bugun tashkilotlarni qo‘llab-quvvatlovchi infratuzilmada. U Polygon (texnologik kompaniya)’ni misol qilib keltirdi:
««JPMorgan» (bank) singari moliyaviy gigantlar bilan Singapur Markaziy banki rahnamoligida jonli DeFi (markazlashmagan moliyaviy xizmatlar) savdolari, token ko‘rinishidagi obligatsiyalar bo‘yicha «Ondo» (texnologik kompaniya) ishtiroki, shuningdek, «AMINA Bank» (bank) tomonidan tartibga solingan staking xizmatlari — bularning barchasi shuni ko‘rsatadiki, DeFi infratuzilmasi global moliya uchun ham foydalidir. Blokcheynning kengayuvchanligi va arzon tranzaksiyalari tufayli an’anaviy moliyaviy tashkilotlar ham ommaviy ochiq blokcheynlardan foydalanishga kirisha oldi. Tashkilotlar endi sandiqchada (sandbox) tajriba qilishi shart emas — ular auditor va regulyatorlar talablariga javob beruvchi, Efirium bilan mos ishlaydigan, sinovdan o‘tgan tarmoqlarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri tranzaksiyalar amalga oshira oladi.»
Guptaning so‘zlariga ko‘ra, tashkilotlar kriptomaqom bozoriga ikki yo‘nalishdan kirib kelyapti: daromad olish va xatarlarni kamaytirish hamda operatsion samaradorlik. Birinchi to‘lqin dollar asosidagi daromadga e’tibor qaratib, token ko‘rinishidagi obligatsiyalar hamda bank tomonidan boshqariladigan staking mahsulotlari orqali bo‘ldi. Bu esa tashkilotlarga tanish va qonuniy tartibga solingan muhitda daromad olish imkoniyatini yaratdi.
Ikkinchi to‘lqin esa blokcheyn orqali ish yuritish samaradorligini oshirish bilan bog‘liq. Tezroq hisob-kitob qilish, umumiy likvidlik va dasturlashtiriladigan aktivlar yirik moliya tarmoqlari va texnologik kompaniyalarni token ko‘rinishidagi fond tuzilmalarini sinab ko‘rishga va blokcheyn asosida pul o‘tkazmalarini amalga oshirishga undaydi.
Oddiy investorlar bozordan chiqmoqda: yirik moliyaviy tashkilotlar yetakchilik qilayotgan bir paytda, kriptovalyutaning kelajak yo‘nalishi haqida savollar tug‘ilmoqda
Gupta retail ishtirokchilarining chiqib ketishi sabablarini ham alohida ta’kidladi. Uning so‘zlariga ko‘ra, ko‘plab kichik investorlar asosan memkoinlarga asoslangan spekulyativ davrda ko‘rilgan yo‘qotishlar va hayoliy foyda kutilmalari tufayli bozordan chiqib ketdi. Bu ishonchsizlik ko‘plab kichik investorlarni chetga chiqishga majbur qildi. Biroq, u bu jarayonni to‘liq yoki doimiy chiqib ketish deb hisoblamaydi.
«Ko‘proq strukturalashtirilgan va tartibga solingan mahsulotlar kichik investorlarning ishonchini qayta tiklashi va ularning yana bozorga qaytishini taʼminlashi mumkin», — dedi Gupta «BeInCrypto» (axborot nashri)ga.
Shu bilan birga, institutsional ishtirok kuchayishi kriptosohada markazsizlashtirish tamoyillariga putur yetishi borasida xavotirlarni keltirib chiqardi. Biroq, Gupta barqarorlik va markazsizlashtirish bir-biriga zid emasligiga ishonadi. Asosiysi — tarmoqlar ochiq va ommaviy bo‘lishi kerak.
Uning fikricha, markazsizlashtirish faqat tarmoq ochiqligi yo‘qolsa xavf ostida bo‘ladi, yangi ishtirokchilar kelsa emas.
«Agar umumiy ochiq infratuzilma asosida rivojlanadigan bo‘lsa… yopiq ekotizimlarsiz, tashkilotlarning kirib kelishi kriptovalyuta sohasini markaziylashtirmaydi, aksincha uni qonuniylashtiradi. An’anaviy moliyaviy tizim (TradFi) kriptoga hukmronlik qilish uchun emas, balki blokcheynga qo‘shilish uchun kelmoqda — bu nafaqat o‘zlashtirish yoki bo‘ysunish, balki DeFi va NFTlarni o‘z ichiga olgan tarmoqlar endi davlat obligatsiyalari, ETFlar va institutsional stakinglarni ham birlashtiruvchi tizimlarga aylanmoqda», — deydi Gupta.
Guptadan institutsional ustunlik innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash o‘rniga, ko‘proq muvofiqlik va qonunchilikni birinchi o‘ringa qo‘yib, yangiliklarni sekinlashtirishi mumkinmi, deb so‘raganlarida, u bu masalada ziddiyat borligini tan oldi. Lekin baribir bu soha uchun foydali bo‘lishi mumkinligini ta’kidladi.
«‘Tez harakat qil va sindir’ degan yondashuv ijodkorlikka turtki berdi, lekin bu ko‘p zararlar va regulyatorlar noroziligiga ham olib keldi. Ha, tashkilotlar sekin va diqqat bilan, asosan muvofiqlikni tekshirib harakat qiladi. Bu esa ijodiy jarayonga bosim beradi, lekin to‘g‘ri qilinsa, innovatsiyalarni o‘ldirmaydi. Aksincha, yangi mahsulotlarda muvofiqlik mezonlarini boshidanoq inobatga olgan holda, yangilikni yanada rivojlantirishga turtki bo‘lishi mumkin. Taraqqiyot sekinroq bo‘lsa ham, mustahkamroq va ko‘proq kengayishga mos bo‘ladi», — deya izoh berdi mutaxassis.
Institutsiyalar kriptovalyuta sohasida o‘z faoliyatini kengaytirar ekan, bundan keyin nima yuz beradi?
Kelajak haqida to‘xtalar ekan, Gupta institutsional ishtirok kuchayishini «Uoll-strit» kriptobo‘zorni egallab oldi, deb emas, balki tobora ko‘p qirrali ekotizimga qo‘shilmoqda, deb baholash kerakligini ta’kidladi.
«Bugungi bozor institutsional darajadagi, sekin harakat qiladigan, daromad keltiruvchi va xatarlari ko‘proq boshqariladigan likvidlikka tayanmoqda. Endi bozorni oddiy foydalanuvchilar hayolga berilib, qo‘rquv bilan shoshilinch savdo qilish orqali, markaziy birjalarda faollik ko‘rsatishi kabi 2017-yilgi holat deyarli yo‘q. Savdo hissiyotlarga emas, fakt va natijalarga asoslanadi. Bozorda tebranish kamroq bo‘ladi, sarmoyalar uzoq muddatli daromad keltirishga yonaladi. Narrativ o‘zgardi — kriptovalyutaga endi sarmoya vositasi emas, balki moliyaviy infratuzilma sifatida qaralmoqda», — dedi u.
U, real aktivlar (RWA) tokenlashtirilishi sohasida kattaroq o‘sish kutilayotganini va bozor barqarorlashib borishini aytmoqda. Savdo jarayoni ko‘proq tartibli va kamroq spekulyativ bo‘ladi. Bundan tashqari, an’anaviy moliyaviy tizim vakillari blokcheynga o‘tishni davom ettirar ekan, regulyatorlar bilan integratsiya ham kuchayadi.
Gupta institutsional staking hamda daromad keltiruvchi tarmoqlarda tartibli yondashuv asosida ishtirok etish imkoniga ega bo‘ladigan kompaniyalar soni oshishini kutmoqda. Shuningdek, u blokcheynlararo integratsiya markaziy ahamiyat kasb etishini va ommaviy blokcheyn vositalari, aktivlarni turli tarmoq ustilarida bemalol o‘tkazishga imkon yaratishi kuchayishi tufayli tashkilotlar faoliyati kengayishini ta’kidlamoqda.
