«Kripto Qora Juma» deb nomlangan tarixiy qulash bir necha soat ichida 19,5 milliard dollardan ortiq mablag’ni yo’q qildi. Bu hodisa ortida nima sodir bo’lganligi haqida jiddiy savollar tug’dirdi.
Avvaliga bu hodisa AQSh tariflari haqidagi yangiliklar tufayli bozor vahimasi sifatida ko’rilgan edi. Biroq, ko’plab tahlilchilar bu faqat sotuv emas, balki puxta rejalashtirilgan va murakkab bozor manipulyatsiyasi bo’lgan deb gumon qilmoqda.
G’ayrioddiy naqshlar va bozor manipulyatsiyasi haqida ortib borayotgan shubhalar
2025-yil 10-11-oktabr kunlari kripto bozorini larzaga solgan katta sotuv, jamoa tomonidan «Kripto Qora Juma» deb nomlangan, sanoat tarixidagi eng dramatik voqealardan biriga aylandi. Bir necha soat ichida bozor 19,5 milliard dollarlik mablag’ni yo’q qildi va Bitkoin 8,4% ga tushib ketdi. «CoinGlass» (kriptovalyuta ma’lumotlari platformasi) murakkab proksi hujumga uchradi, bu ularning veb-sayti va xizmatlariga vaqtinchalik kirishni to’xtatdi.
Avvaliga odamlar bu qulashni «Donald Tramp»ning Xitoy mahsulotlariga 100% tarif e’lon qilishi bilan bog’lashdi. Tahlilchi Phyrex tushuntirdiki, inflyatsiya qo’rquvlari va Federal Rezerv siyosatidagi o’zgarishlar Bitkoin, Efirium, WBETH va BNSOLda tez likvidatsiyalarga olib keldi. Past likvidlik va Binance (kriptovalyuta birjasi)ning vaqtinchalik muzlatilgan hisoblar muammolari bu muammolarni yanada kuchaytirdi. Yuqori-leverajli qarzlar va kengaygan USDE peg kaskadni yanada kuchaytirdi. Bu Binanceni tizim muammolaridan zarar ko’rgan foydalanuvchilarga kompensatsiya to’lashga majbur qildi.
Biroq, ko’plab mutaxassislar bu oddiy vahima sotuvlar zanjiri emasligiga ishonishadi. Tahlilchi YQ savol berdiki, bu qulash bozorni rejalashtirilgan hujum bo’lganmi. «Kook Capital» (investitsiya kompaniyasi) ham «Binance»ning «Hyperliquid» (kriptovalyuta birjasi)ni yengishga urinayotganini, lekin muvaffaqiyatsizligini kuzatmoqda.
«Mening fikrimcha, Binance bu hujumni o’zi amalga oshirdi, sanoat bo’ylab ommaviy likvidatsiya kaskadini keltirib chiqarish uchun», deb «Kook» da’vo qildi.
YQning tahliliga ko’ra, katta tranzaksiyalar Oracle yangilanishlaridan oldin amalga oshirilgan. Bu vaqtinchalik noto’g’ri narxlanishga olib keldi va aktivlar bo’ylab kross-likvidatsiyalarni qo’zg’atdi. Ba’zi stabilkoinlar bir necha daqiqaga o’z pegini yo’qotdi, bu esa arbitrage botlari va potentsial yomon niyatli shaxslar uchun foyda olish imkoniyatlarini yaratdi.
«Minglab savdo juftliklaridan faqat yangilanishlar e’lon qilinganlari shunday ekstremal depeglarni boshdan kechirdi, bu tasodifmi? Ehtimol juda kichik ko’rinadi», deb YQ ta’kidladi.
YQ fond oqimlari bo’yicha shubhali foyda naqshlariga ishora qildi, jumladan, katta qisqa sotuvlar daromadlari va narxlar pastligida katta to’planish. Bu naqshlar birjalar bo’ylab misli ko’rilmagan narx farqlarini ham o’z ichiga oladi. «Bu oddiy savdo daromadlari emas — bu talonchilik darajasidagi daromadlar», dedi YQ.
Oldingi bozor qulashlari bilan solishtirganda, YQ bu rejalashtirilgan hujum bo’lsa, kriptovalyuta bozor manipulyatsiyasida yangi qadam bo’lishini baholadi.
«Tizimlarni buzish yoki kalitlarni o’g’irlash o’rniga, hujumchilar bozor tuzilishini o’z quroliga aylantirgan bo’lardi», deb YQ izoh berdi.
Shunga qaramay, ba’zi tahlilchilar haddan tashqari leveraj va yupqa likvidlik asosiy sabablar bo’lganini ta’kidlashadi. Geosiyosiy qo’rquvlar doimiy fyucherslar bilan to’ldirilgan bozorda zarba berganda, kaskadli likvidatsiyalar tabiiy ravishda sodir bo’lishi mumkin. Ammo likvidatsiyalarning platformalar bo’ylab vaqt va sinxronizatsiyasi «rejalashtirilgan hujum» gipotezasini saqlab qolmoqda.
Raqamli moliya infratuzilmasi uchun oqibatlar va saboqlar
«Kripto Qora Juma» yirik birjalarning barqarorligiga bo’lgan investor ishonchini larzaga soldi. «Binance» kabi ba’zi platformalar kompensatsiya va tizim auditlarini va’da qilgan bo’lsa-da, mutaxassislar bu chuqurroq muammolar — leveraj mexanizmlari, oracle boshqaruvi va likvidlik shaffofligi hal qilinmasa, vaqtinchalik yechimlar ekanligini ogohlantirmoqda.
Kripto infratuzilmasi nuqtai nazaridan, bu voqea butun Web3 ekotizimi uchun uyg’otuvchi qo’ng’iroqdir. Sanoat trillion dollarlik bozorni xavfli darajada mo’rt tizimlar ustida qurmoqda. Kelajakda «Qora Juma»larning oldini olish uchun jamoa zanjir ustidagi nazoratni kuchaytirishi, xavf boshqaruvi protokollarini mustahkamlashi va birjalar, ishlab chiquvchilar va tartibga soluvchilar o’rtasida hamkorlikni rivojlantirishi kerak.
