Shanba kuni tushdan keyin San-Fransiskoda katta elektr uzilishi yuz berdi. Natijada 130 000 ta xonadon va tadbirkorlik subyektlari elektrsiz qoldi. Bu voqea aholiga texnologiyalarning asosiy zaif tomonlarini yirik ko‘lamda ko‘rsatdi. «PG&E» (energiya ta’minoti kompaniyasi) kichik stansiyasida yong‘in sodir bo‘ldi va natijada yuzaga kelgan elektr uzilishi minglab foydalanuvchilar uchun raqamli hamyonlar va kriptovalyuta birjalariga kirishni to‘xtatdi.
Bu hodisa shuni anglatadi: decentralizatsiyalangan blokcheyn tarmoqlari barqaror bo‘lsa ham, amalda kriptovalyuta ishlatish uchun mahalliy elektr va internet infratuzilmasiga tayanadi.
San-Fransiskodagi energiya inqirozi: Uning ko‘lami va ta’siri
Elektr uzilishi 13:09 da boshlandi. Natijada San-Fransiskodagi «PG&E» (energiya kompaniyasi) mijozlarining taxminan uchdan bir qismi elektrdan uzildi. Holat asosan Richmond hududiga ta’sir ko‘rsatib, shahar bo‘ylab kengaydi. Soat 23:00 ga kelib, taxminan 95 000 odamga elektr ta’minoti tiklandi, biroq yakshanba kuni kunduz 18 000 ga yaqin mijoz hali ham elektrsiz edi.
Bu voqea shahar transportini buzdi, «Waymo» (robotaksi kompaniyasi) avtomobillarini yo‘lda to‘xtatib qo‘ydi va ko‘plab restoran hamda do‘konlar yopildi. Elektr uzilishini ko‘pchilik kutmagandi. Ijtimoiy tarmog‘idagi kuzatuvchilardan biri yozganidek, shaharning deyarli 30% bir kechada elektrsiz qoldi — na bo‘ron, na ogohlantirish, na javobgar shaxs aniq.
Blokcheyn tarmoqlari ayrim hududlarda ishlashda uzilishlarga bardosh berdi
Elektr uzilishi zamonaviy hayotning nozik tomonlarini ko‘rsatib berdi: hatto decentralizatsiyalangan texnologiyalar ham markazlashtirilgan infratuzilmaga bog‘liq holda ishlaydi.
«Bitkoin» va «Efirium» kabi kriptovalyuta tarmoqlari butun dunyo bo‘ylab minglab tugunlar boshqaradigan tarqatilgan kitoblar asosida ishlaydi. Hatto texnologik jihatdan muhim markaz bo‘lgan San-Fransiskoda elektr uzilishi yuz bersa ham, blokcheyn to‘xtamaydi. Tranzaksiyalar tasdiqlashda davom etadi, bloklar ketma-ketlikda yozilaveradi, foydalanuvchilarning aktivlari esa blokcheynda ishonchli tarzda saqlanadi.
Oddiy qilib aytganda, chiroqlar o‘chsa ham, sizning kripto aktivlaringiz yo‘qolmaydi.
Biroq, amalda vaziyat unchalik taskin bermaydi. Elektr va internetsiz, foydalanuvchilar hamyonlariga kira olmaydi, savdo qilolmaydi yoki to‘lovlarni amalga oshirolmaydi. Kriptovalyutani qabul qiluvchi sotuvchilar ham shu holatga duch kelishadi — elektrsiz savdo nuqtalari ishlamaydi.
Mayning (kripto-valyutani qazib olish) faoliyati ko‘p va uzluksiz elektrni talab qiladi, shuning uchun elektr uzilganda bu jarayon darhol to‘xtaydi. Agar elektr uzilishi Terahash (hisoblash quvvati) markazlashgan hududda sodir bo‘lsa, tarmoq tranzaksiyalarini tasdiqlash sekinlashishi mumkin.
Agar kimdir tranzaksiya davomida chiroqlar o‘chsa, natija vaqtga bog‘liq bo‘ladi. Hali tasdiqlanmagan tranzaksiyalar mempool (tranzaksiyalar kutish zaxirasi)da qoladi va ularga ulanish tiklansa, qayta ishlanadi. Tasdiqlangan tranzaksiyalar esa o‘zgarmas va ta’sirlanmaydi.
Birja infratuzilmasi kriptovalyuta savdosini 24 soat, 7 kun davomida ta’minlaydi
Yirik kriptovalyuta birjalari elektr uzilishi vaqtida savdoni to‘xtamasdan davom ettirish uchun maxsus choralar ishlab chiqqan. Sanoat tahlillariga ko‘ra, birjalar bir nechta himoya qatlamlaridan foydalanadi: uzluksiz elektr ta’minoti (UPS), uzoq elektr uzilishi uchun zaxira generatorlar va avtomatik o‘tish tizimiga ega zaxira ma’lumot markazlari.
Agar bosh inshoot ishlamay qolsa, savdo avtomatik ravishda boshqa normal hududdagi markazga o‘tkaziladi. Birja markazlari orasida ma’lumotlarni darhol takrorlash orqali ma’lumotlar yo‘qolishi oldi olinadi va tranzaksiya yaxlitligi saqlanadi.
Aktivlarning xavfsizligi elektr uzilishi paytida juda muhim. Ko‘pchilik tokenlar cold storage (o‘chirib qo‘yilgan, tarmoqdan uzilgan himoyalangan hamyonlar)da saqlanadi — bu ularni tarmoq xavfidan uzoqlashitadi. Hot wallet (faol savdolar uchun ishlatiladigan onlayn hamyonlar)lar esa cheklangan va ko‘p imzoli xavfsizlik protokollari, shuningdek, yechib olish chegaralari bilan himoyalangan. Birjalar muntazam favqulodda vaziyatlar uchun mashg‘ulotlar va doimiy harakat rejalarini joriy etadi — shu tarzda elektr uzoq vaqt tiklanmasa ham birja ishlashi davom etadi.
Shimoliy Amerika elektr energiyasi ishonchliligini nazorat qiluvchi tashkilot — «North American Electric Reliability Corporation» kripto sohasida infratuzilmani qanday qurish bo‘yicha me’yorlarni ishlab chiqqan. Ular oq qog‘ozda kriptovalyuta inshootlari uzluksiz ishlashi uchun zamonaviy ichki infratuzilma, UPS tizimlari va generatorlar talab qilinishini ta’kidlaydi.
Bu chora-tadbirlar decentralizatsiyalangan tarmoqlar va real foydalanuvchilar uchun zarur bo‘lgan an’anaviy infratuzilma o‘rtasidagi tafovutni ochib beradi. Blokcheynlar mahalliy uzilishdan omon qoladi, biroq foydalanuvchilar bilan bo‘g‘lovchi xizmatlar energiya va tarmoqqa sarmoya talab qiladi. Bozor barqarorligi, investitsiyalar barqarorligi, kelajak barqarorligi shu infratuzilmaga bog‘liqligicha qolmoqda.
Aqlli qurilma hamyonidagi zidlik
Xavfsizlikni birinchi o‘ringa qo‘ygan foydalanuvchilar ko‘pincha tokenlarini apparat hamyonlarda, shaxsiy kalitlarni esa tarmoqdan uzilgan holda saqlashadi. Bu hozirgacha eng to‘g‘ri usul hisoblanadi. Lekin, elektr uzilishi bir muhim haqiqatni ko‘rsatdi: apparat hamyonlar xavfsiz, biroq elektr bo‘lmasa, ularga kirib bo‘lmaydi.
Qurilmaning o‘zi xavfsiz va tokenlar joyida saqlanadi. Lekin, qorong‘i xonadonda o‘tirgan foydalanuvchi hisobini ko‘ra olmaydi, tranzaktsiyalarga imzo qo‘ya olmaydi yoki aktivini bozordagi holatdan kelib chiqib harakatlantira olmaydi. Xavfsizlik va mavjudlik ba’zan elektr uzilishi kabi muammolar oldida bir-biriga zid keladi. Kriptosohada vaqt – bu nafaqat pul, balki ishonch.
Offline seed fraza (zaxira kodlar) nusxalari oxir-oqibat tuzalishga imkon beradi, lekin zudlik bilan yordam bera olmaydi. Agar kriptovalyuta haqiqiy moliyaviy vosita bo‘lishini istasak, hatto eng ishonchli saqlash usullari ham vaqtinchalik yetib bo‘lmas holatda qolishi mumkinligini inobatga olishimiz zarur.
Markazlashmagan, lekin mustaqil emas
San-Fransiskodagi bu voqea kriptovalyutaning mohiyatidagi asosiy ziddiyatga e’tibor qaratadi. Markazsizlashtirish tarmoqni yagona nosozlik nuqtasidan himoya qiladi. Lekin oxirgi foydalanuvchi uchun kirish hamon elektr, internet va mahalliy infratuzilma borligiga to‘liq bog‘liq — bu esa an’anaviy raqamli to‘lovlardan deyarli farq qilmaydi.
Ba’zi loyihalar muqobil variantlarni qidirmoqda. Masalan, «Blockstream» (blokcheyn servislari kompaniyasi) sun’iy yo‘ldoshlari butun dunyoga «Bitkoin» blokcheyn ma’lumotlarini tarqatib uzatadi, bu orqali tarixiy bloklar an’anaviy internet bo‘lmasa ham moslashtirish imkonini beradi. Bunday yechimlar hozircha keng tarqalmagan, lekin kelajakda ko‘proq infratuzilma mustaqilligiga yetaklashi mumkin.
Bu foydalanuvchilar uchun nimani anglatadi
Bu voqea kriptovalyuta egalari uchun oddiy saboqni beradi. Zaxira varianti har doim kerak: mobil internet routerlari, ko‘chma batareya qurilmalari, va qaysi hududlarda elektr saqlanishi ehtimoli balandligini bilib olish. Birjalarni tanlashda nafaqat komissiyalar va tokenlar ro‘yxatini, balki infratuzilmaning zaxira tizimi va favqulodda tiklanish rejalarini ham hisobga olish lozim.
Lekin eng ochiq haqiqat shuki: blokcheyn tarmoqlari chiroq o‘chsa ham saqlanib qoladi, biroq foydalanuvchi ulana olmaydi. Ushbu muammo yechilmaguncha, kriptovalyuta kuchli nazariya bo‘lib qolaveradi va muhim paytda, ayni kerak bo‘lganda yetib bo‘lmaydigan moliyaviy vosita sifatida qoladi. Faoliyat nafaqat yangiliklar, balki mas’uliyat bilan belgilanadi.
