«Yaponiya Markaziy banki» (moliyaviy tashkilot) so‘nggi 30 yil ichida ilk bor foiz stavkalarini eng yuqori darajaga ko‘tardi. Shunga qaramay, yen kursi tarixiy eng past ko‘rsatkichga tushib ketdi. Natija Yaponiya kutganidan butunlay teskari bo‘ldi.
Endi hukumat valyuta bozoriga aralashishi mumkinligidan darak bermoqda. Bu esa, o‘z navbatida, noaniqlikni yanada kuchaytirmoqda.
Yen qadrsizlanayotgani sababli Yaponiya “tegishli choralar” ko‘rishi haqida ogohlantirdi
Dushanba kuni Atsushi Mimura – xalqaro ishlar bo‘yicha Yaponiya moliya vazirining o‘rinbosari va mamlakatdagi asosiy valyuta diplomati – so‘nggi valyuta kursidagi o‘zgarishlarni juda «biryoqlama va keskin» deb ta’kidlab o‘tdi. U rasmiylar kurs harakati haddan tashqari bo‘lsa, «mos choralar ko‘rilishiga» tayyorligini ma’lum qildi. Bu esa hukumat aralashuvga tayyorligini aniq ko‘rsatadi. Moliya vaziri Satsuki Katayama ham o‘tgan haftaning oxirida shunga o‘xshash so‘zlarni aytgandi: Tokio valyuta kursidagi ortiqcha yoki spekulyativ harakatlarga qarshi harakat qiladi.
Bu ogohlantirishlar aynan yen tarixiy past ko‘rsatkichlarga tushgan paytda yangradi. Dushanba kuni dollar kursi 157,67 yetenni tashkil etdi. Yevro – 184,90 yen, Shveytsariya franki esa 198,08 yenni ko‘rsatdi. Bu raqamlarning barchasi yen uchun rekord darajadagi pastlikdir. Bozor ishtirokchilari fikricha, dollar 160 yen atrofiga yaqinlashsa, yapon rasmiylarining aralashuvi ehtimoli katta. O‘tgan yil yozida «Yaponiya Markaziy banki» (moliyaviy tashkilot) valyutani qo‘llab-quvvatlash uchun taxminan 100 milliard dollar sotgan edi.
Foiz stavkasi oshirilishiga qaramay, yapon iyeni nega qadrsizlanmoqda?
Oddiy holatda foiz stavkasining oshirilishi valyuta kursini mustahkamlashi kerak edi. Yuqori stavkalar xorijiy kapitalni jalb qiladi, chunki investorlar ko‘proq daromad olishni xohlashadi. 19-dekabr kuni «Yaponiya Markaziy banki» (moliyaviy tashkilot) asosiy stavkasini 0,25 foizga oshirib, 0,75 foizga yetkazdi. Bu — 1995 yildan beri eng yuqori ko‘rsatkich.
Biroq yen buning aksiga harakat qilmoqda. Bu vaziyatga bir nechta sabablar bor.
Birinchidan, foiz stavkalarining oshirilishi oldindan bozorga ma’lum bo‘lib, narxlarda o‘z aksini topgan edi. Kechasi hisob-kitob qiladigan indeks savdo bozori bu qarorni taxminan 100% ehtimol bilan kutgandi. Natijada, odatda yuz beradigan «gap-so‘zdan foyda olish, yangilik chiqqandan so‘ng sotish» holati yuz berdi. Narxlar oshishini kutib yen sotib olgan investorlar qaror e’lon qilinganidan so‘ng foydasini olmoq uchun sotishni boshlashdi va natijada yen kursi pasayishda davom etdi.
Ikkinchidan, Yaponiyada real foiz stavkalari hâlî ham juda salbiy. Nominal stavka 0,75% bo‘lsa-da, inflyatsiya 2,9% ga yetdi. Ya’ni, real foiz stavkasi — bu nominaldan inflyatsiyani ayirganda — taxminan -2,15%. Qo‘shma Shtatlarda esa real stavka +1,44% (foizlar 4,14%, inflyatsiya 2,7%). Yapon va AQSh real stavkalari orasidagi tafovut 3,5 foiz banddan oshadi.
Aynan mana shu katta tafovut yen bilan «carry trade» (arzon foizli valyutani olib, yuqori foizli aktivga sarmoya kiritish) ni yana jonlantirdi. Ya’ni, investorlar yapon yenidagi arzon kreditni olib, uni dollarli aktivlarga tikish orqali farqdan foyda olishyapti. Real stavkalar farqi hâlî ham dollar foydasiga, shu bois investorlar yana yen sotib, dollar olmoqda.
Uchinchidan, «Yaponiya Markaziy banki» rahbari Kazuo Ueda ning matbuot anjumani ham bozorni ranjitdi. 19-dekabr kuni Ueda yaqin kelajakda foizlarni oshirish haqida aniq muddat bermadi. U kelgusida stavka oshirish bo‘yicha hech qanday oldindan belgilangan reja yo‘qligini aytdi, va aslida «neytral foiz stavkasi» haqida hali aniq baho berilmaganini tan oldi. 30 yilda eng yuqori stavkaga chiqishning o‘zi muhim voqea emasligini ta’kidladi. Bozor buning natijasida «Yaponiya Markaziy banki» (moliyaviy tashkilot) foizlarni tezda ko‘tarishga shoshilmayapti, degan xulosaga keldi va yen yana tez tushib ketdi.
Yaponiyaning tuzilmasiga oid muammosi
«Brookings Instituti» (tadqiqot markazi) katta oʻqituvchisi Robin Brooks yanada tub muammoga e’tibor qaratadi. Uning fikricha, «Yaponiyaning uzoq muddatli foiz stavkalari davlat qarzi nihoyatda katta sharoitda past». «Agar vaziyat shunday davom etsa, yen qadrsizlanishini davom ettiraveradi».
Yaponiyaning davlat qarzi YaIM ning 240 foiziga yetgan, biroq 30 yillik obligatsiyalarning daromadliligi Germaniyanikiga o‘xshash, u yerda qarz ancha kam. Bu esa normal holat emas. «Yaponiya Markaziy banki» (moliyaviy tashkilot) davlat obligatsiyalarini ko‘plab sotib olib, foizlarni sun’iy past ko‘rsatib turibdi.
Robin Brooks tushuntiradi: «Agar bu obligatsiyalar sotib olinishda davom etmasa, uzoq muddatli foiz stavkalari ancha yuqori bo‘ladi, bu esa mamlakatni qarz inqiroziga olib keladi. Afsuski, davlat qarzi juda katta, tanlov qarz inqirozi yoki valyuta qadrsizlanishi o‘rtasida qolmoqda».
Brooks yana shuni qayd etadiki, haqiqatda — samarali valyuta kurslarini inobatga olsak — bugungi kunda yen dunyoda eng zaif valyutalardan biri bo‘lib, hatto Turkiya lirasiga tenglashib qolgan.
Bundan tashqari, Bosh vazir Sanae Takaichi oktyabr oyidan buyon keskin fiskal kengayish siyosati yuritmoqda. Bu — koronavirus pandemiyasidan keyingi eng yirik iqtisodiy rag‘batlantirish dasturi. Davlat qarzi allaqachon 240% ga chiqqan bir paytda, bozorlar moliyaviy siyosat yumshatilishi «Yaponiya Markaziy banki» (moliyaviy tashkilot) valyutani barqarorlashtirish harakatlarini zaiflashtiradimi, degan xavotirda.
Bozor ta’siri: qisqa muddatli yengillik va ortib borayotgan noaniqlik
Foiz stavkalari oshirilganiga qaramay yen kuchsizlanishda davom etmoqda, shu sababli jahon moliyaviy bozorlari hozircha yengil nafas olyapti.
Teoriyaga ko‘ra, foiz stavkasining oshishi valyutani kuchaytirishi va «carry trade» bitimlarini bekor qilishi kerak edi. Investorlar yen asosidagi kreditlarni to‘lash uchun shoshilib, global aktivlarni sotadi, natijada birjalarda likvidlik qisqaradi va aksiyalar hamda kriptovalyutalarning narxi pasayadi.
Biroq amalda boshqacha holat yuz berdi: yen kuchsizligi saqlanib qolgani uchun «carry trade» yana tiklandi, bekor bo‘lmayapti.
Yapon aksiyalari bundan manfaat ko‘rmoqda. «Nikkei» indeksi dushanba kuni 1,5% ga oshdi. Bu, ayniqsa eksportyorlar, xususan Toyota uchun, ijobiy — xorijdan keladigan daromad yen kursining pasayishi bois kattaroq bo‘lyapti. Shuningdek, yapon bank aksiyalari yil boshidan buyon qariyb 40% ga ko‘tarildi; sababi, yuqori foiz banklarning daromadini oshiradi, degan kutishlar kuchli.
Ishonchli, xavfsiz so‘raladigan aktivlar ham o‘smoqda. Kumush bir unsiyasi 67,48 dollarga yetib rekord o‘rnatdi va yil boshidan buyon 134 foizga oshdi. Oltin ham 4 362 dollarni saqlab turibdi.
Lekin bu yengillik mustahkam asosga ega emas. «Yaponiya Markaziy banki» (moliyaviy tashkilot) aniq siyosat ko‘rsatmasligi sababli, bozorda «aniq emas, jimjimador osoyishtalik» hukm surmoqda. Agar Yaponiya rasmiylari valyuta bozoriga aralashsa yoki Markaziy bank kutilganidan tezroq foizlarni oshirsa, yen tezda kuchayishi mumkin. Bu «carry trade» bitimlarining tezda bekor bo‘lishiga va jahon aktivlarining tushib ketishiga olib keladi.
Bu holat yaqinda ham kuzatilgan. 2024 yil avgust oyida «Yaponiya Markaziy banki» (moliyaviy tashkilot) oldindan ogohlantirmay foizlarni oshirganida, «Nikkei» indeksi bir kunda 12 foizga qulagan, Bitkoin esa birga pastlagan edi. Bitkoin har safar Markaziy bank stavkani oshirganda, so‘nggi uch marotaba 20-31% gacha tushgan.
Prognoz: 160 yen muhim chegara hisoblanadi
Yaqin kelajakda bozor ishtirokchilari yil yakunida dollar-yen kursi taxminan 155 yen atrofida bo‘lishini kutmoqda. Rojdestvo bayrami davridagi savdoning pastligi tufayli valutada katta o‘zgarishlar bo‘lmasligi kutilmoqda.
Biroq, agar ushbu juftlik 158 yen darajasidan yuqoriga chiqsa, shu yilning eng yuqori ko‘rsatkichi bo‘lgan 158.88 yen, so‘ngra o‘tgan yilgi, ya’ni 161.96 yen cho‘qqisini ham sinab ko‘rishi mumkin. Kurs 160 yen yaqiniga kelganda, Yaponiya hukumati tomonidan bozorlarga aralashuv ehtimoli keskin oshadi.
Bo‘lajak Yaponiyadagi Markaziy bank — «BOJ» (markaziy moliyaviy tashkilot) tomonidan foiz stavkasini oshirish bo‘yicha prognozlar turlicha. «ING» (bank tashkiloti) joriy harakatlarni 2026 yil oktyabrida kutayotgan bo‘lsa, «Bank of America» (bank tashkiloti) esa iyun oyini ehtimolga yaqin deb hisoblaydi va agar yen tez zaiflashsa, aprel oyini ham istisno qilmayapti. «Bank of America» tahlilchilari foiz stavkasi 2027 yil oxiriga qadar 1,5 foizga yetishini kutmoqda.
Lekin, ayrim mutaxassislar bu prognozlar ham yetarli emasligini ta’kidlamoqda. AQSHda foiz stavkasi hanuz 3,5 foizdan yuqorida, Yaponiya Markaziy bankida esa atigi 0,75 foiz. Bu farq juda keng bo‘lgani sababli, yen sezilarli darajada tiklana olmaydi. Yenda qadrsizlanishni to‘xtatish uchun «BOJ» foiz stavkasini kamida 1,25-1,5 foizgacha oshirishi, shu bilan birga AQSH Markaziy banki ham foiz stavkalarini pasaytirishi kerak bo‘lardi. Bunday holat yaqin vaqt ichida ro‘y berishi ehtimoldan yiroq.
Yaponiya hozir ikki og‘ir tanlov oldida turibdi: valyutasining qiymatini tushirib yubormaslik va davlat qarzi inqiroziga yo‘l qo‘ymaslik. Bruks shunday ogohlantirdi: «Byudjetni tartibga solishga siyosiy kelishuv hali shakllanmadi. Valyuta qadrsizlanishi kuchaymasdan, bu ijobiy murosa yuzaga kelmaydi».
Yaqin oylar davomida global bozorlar Yaponiya sabab yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tebranish va o‘zgarishlarga e’tiborli bo‘lishi kerak.
